Η Αναβλητικότητα ως Μηχανισμός Άμυνας

Η αναβλητικότητα είναι μια συμπεριφορά που οι περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν πολύ καλά. Το «θα το κάνω αύριο» ακούγεται σχεδόν αθώο, μέχρι που το αύριο γίνεται επαναλαμβανόμενο και γεμάτο ενοχές. Αν και συχνά ταυτίζεται με τεμπελιά ή έλλειψη θέλησης, η αναβλητικότητα είναι κάτι βαθύτερο: ένα ψυχολογικό φαινόμενο με ρίζες στην ανάγκη του ανθρώπου να προστατευτεί. Δεν πρόκειται απλώς για δυσκολία στη διαχείριση χρόνου, αλλά για έναν μηχανισμό άμυνας απέναντι σε συναισθήματα που το άτομο δυσκολεύεται να αντέξει (Sirois & Pychyl, 2013).

Η επιστημονική ψυχολογία δείχνει πως πίσω από την αναβλητικότητα συχνά κρύβεται άγχος, φόβος αποτυχίας, τελειοθηρία ή ακόμη και φόβος επιτυχίας. Όταν αναβάλλουμε, δεν προσπαθούμε απαραίτητα να αποφύγουμε μια εργασία — προσπαθούμε να αποφύγουμε το πώς μας κάνει να νιώθουμε (Burka & Yuen, 2008). Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι το πρόγραμμα, αλλά η ψυχή.

Η ψυχοδυναμική οπτική: η αναβλητικότητα ως άμυνα του Εγώ

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud (1936/1966) υποστήριξε ότι οι μηχανισμοί άμυνας είναι ασυνείδητοι τρόποι με τους οποίους το άτομο προστατεύει τον εαυτό του από επώδυνα συναισθήματα. Η αναβλητικότητα, σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να θεωρηθεί ως ένας μηχανισμός αποφυγής ή άρνησης : μια προσπάθεια να κρατηθεί μακριά το άγχος που συνοδεύει μια υποχρέωση ή έναν στόχο.

Για παράδειγμα, ένας φοιτητής που καθυστερεί να ξεκινήσει μια εργασία δεν το κάνει επειδή δεν ενδιαφέρεται, αλλά επειδή βαθιά μέσα του φοβάται μήπως αποτύχει, μήπως δεν είναι «αρκετά καλός». Η καθυστέρηση, αν και επιφανειακά βλαπτική, του προσφέρει μια ψευδαίσθηση ασφάλειας: όσο δεν δοκιμάζεται, δεν μπορεί να αποτύχει. Με άλλα λόγια, η αναβλητικότητα λειτουργεί ως προστατευτική ασπίδα του Εγώ απέναντι στη ντροπή και την αμφιβολία (Steel, 2007).

Όμως αυτή η ασπίδα είναι εύθραυστη. Όσο το άτομο αποφεύγει, τόσο ενισχύεται το άγχος και η αυτοκριτική. Έτσι, το πένθος της καθυστέρησης μετατρέπεται σε αυτοκατηγορία, εγκλωβίζοντας το άτομο σε έναν κύκλο φόβου και ενοχής.

Η αναβλητικότητα ως δυσκολία στη ρύθμιση του συναισθήματος

Οι σύγχρονες θεωρίες συμφωνούν ότι η αναβλητικότητα σχετίζεται περισσότερο με συναισθηματική ρύθμιση παρά με έλλειψη θέλησης (Pychyl & Sirois, 2016). Όταν μια δραστηριότητα προκαλεί άγχος ή δυσφορία, ο εγκέφαλος «επιλέγει» να την αποφύγει, αναζητώντας άμεση ανακούφιση. Αυτή η στιγμιαία απόδραση —το να χαζέψουμε στο κινητό ή να τακτοποιήσουμε κάτι άσχετο— μειώνει προσωρινά το άγχος, αλλά μακροπρόθεσμα επιδεινώνει το πρόβλημα.

Ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι τα άτομα που αντιμετωπίζουν τον εαυτό τους με αυτοσυμπόνια έχουν λιγότερες πιθανότητες να αναβάλουν (Sirois, 2014). Η αυτοσυμπόνια επιτρέπει να δούμε την αναβλητικότητα όχι ως αποτυχία αλλά ως ένδειξη ψυχικού φόρτου. Αντί να κρίνουμε σκληρά τον εαυτό μας, μπορούμε να τον ακούσουμε: «Γιατί νιώθω τόσο φόβο γι’ αυτό το βήμα;». Αυτή η αλλαγή οπτικής από την αυτοκριτική στην κατανόηση είναι θεραπευτική (Williams et al., 2020).

Ο φόβος της ευθύνης και της αλλαγής

Η αναβλητικότητα δεν αφορά μόνο την αποφυγή του άγχους, αλλά και την αποφυγή της ευθύνης που συνοδεύει κάθε επιλογή. Ο Viktor Frankl (1946/2006) υποστήριξε ότι η ελευθερία του ανθρώπου συνοδεύεται πάντα από την αγωνία της ευθύνης. Κάθε απόφαση συνεπάγεται την απώλεια άλλων δυνατοτήτων κι αυτό προκαλεί άγχος. Έτσι, η αναβλητικότητα μπορεί να λειτουργεί ως ένας τρόπος να «παγώσουμε» το χρόνο, να μην αναγκαστούμε να επιλέξουμε, να μη ρισκάρουμε.

Πολλοί άνθρωποι αναβάλλουν πράγματα που βαθιά μέσα τους θέλουν — όχι επειδή δεν τα επιθυμούν, αλλά επειδή φοβούνται το ποιοι θα γίνουν αν τα καταφέρουν. Η επιτυχία, όπως και η αποτυχία, μπορεί να αναστατώσει την ψυχική ισορροπία. Η αναβλητικότητα, σε αυτή την περίπτωση, λειτουργεί σαν συναισθηματικό φρένο, επιτρέποντας στο άτομο να μείνει λίγο ακόμα σε μια γνώριμη έστω και περιοριστική κατάσταση (Ferrari, 2010).

Η κοινωνική διάσταση της αναβλητικότητας

Ζούμε σε μια εποχή που εξιδανικεύει την αποδοτικότητα και την ταχύτητα. Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: «Όσο περισσότερο κάνεις, τόσο αξίζεις». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η αναβλητικότητα παρουσιάζεται ως προσωπικό ελάττωμα, ως αδυναμία χαρακτήρα. Ωστόσο, από ψυχοκοινωνική σκοπιά, μπορούμε να τη δούμε και αλλιώς όπως μια σιωπηλή μορφή αντίστασης , απέναντι στην κουλτούρα της υπερπαραγωγικότητας (Schouwenburg & Lay, 1995).

Μερικές φορές, το να μην κάνεις κάτι αμέσως είναι μια ασυνείδητη προσπάθεια να ανακτήσεις τον έλεγχο της ζωής σου. Σε έναν κόσμο που απαιτεί διαρκή απόδοση, η καθυστέρηση μπορεί να είναι μια άτυπη δήλωση: «Θα το κάνω, αλλά με τους δικούς μου όρους». Αυτή η οπτική δεν δικαιολογεί την αναβλητικότητα, αλλά την ερμηνεύει μέσα σε ένα ανθρώπινο πλαίσιο, όπου το ψυχικό όργανο ζητά ρυθμό, χώρο και νόημα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Blatt, S. J., & Zuroff, D. C. (2005). Empirical evaluation of the assumptions in identifying the mechanisms of change in psychoanalysis. American Psychologist, 60(3), 176–189.

Burka, J. B., & Yuen, L. M. (2008). Procrastination: Why you do it, what to do about it now. Da Capo Press.

Ferrari, J. R. (2010). Still procrastinating: The no regrets guide to getting it done. John Wiley & Sons.

Frankl, V. E. (2006). Man’s search for meaning (I. Lasch, Trans.). Beacon Press. (Original work published 1946)

Freud, A. (1966). The ego and the mechanisms of defence(Rev. ed.). International Universities Press. (Original work published 1936)

Pychyl, T. A., & Flett, G. L. (2012). Procrastination and self-regulatory failure: An introduction to the special issue. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 30(4), 203–212.

Pychyl, T. A., & Sirois, F. M. (2016). Procrastination, emotion regulation, and well-being. In F. M. Sirois & T. A. Pychyl (Eds.), Procrastination, health, and well-being(pp. 1–27). Academic Press.

Schouwenburg, H. C., & Lay, C. H. (1995). Trait procrastination and the big-five factors of personality. Personality and Individual Differences, 18(4), 481–490.

Sirois, F. M. (2014). Procrastination and stress: Exploring the role of self-compassion. Self and Identity, 13(2), 128–145.

Sirois, F. M., & Pychyl, T. A. (2013). Procrastination and the priority of short-term mood regulation: Consequences for future self. Social and Personality Psychology Compass, 7(2), 115–127.

Steel, P. (2007). The nature of procrastination: A meta-analytic and theoretical review of quintessential self-regulatory failure. Psychological Bulletin, 133(1), 65–94.

Williams, K. E., Stark, S. K., & Foster, E. (2020). Self-compassion and procrastination: Exploring the mediating role of emotion regulation. Personality and Individual Differences, 157, 109–116.